Kernenergie - onmisbare bouwsteen in de energietransitie
Bijgewerkt op: 18 apr.
Waarom kernenergie en hernieuwbare energie hand in hand gaan en kernuitstap een hypotheek legt onder de energietransitie
Indien het huidige wettelijke kader wordt gevolgd, sluit in 2025 de laatste Belgische kerncentrale. Daarmee verliest ons land zijn belangrijkste elektriciteitsproductiebron, goed voor ongeveer de helft van alle Belgische stroom. Deze analyse wil bijkomende elementen aanbrengen en daardoor een ander licht werpen op de geplande sluiting en de blokkering van nieuwe nucleaire capaciteit, die verstrekkende gevolgen zullen hebben voor de kansen van de vele technologieën en investeringen die juist moeten leiden tot een energietransitie. Hierdoor dreigt ons land definitief de rol te lossen in de ontwikkeling van een innovatieve en competitieve industrie gebaseerd op nuluitstoot en ondermijnt dit de toekomstige welvaart van onze regio én de energietransitie zelf. Deze aspecten zijn tot nu nauwelijks belicht in het publieke debat.
Gezien de huidige politieke situatie is deze nota een oproep om het geheel van de uitdaging van de energietransitie te (her)bekijken en de onmisbare rol van kernenergie daarin.
Kerncentrales zijn de primaire koolstofarme elektriciteitsbron, vervangcapaciteit is niet aanwezig
Kernenergie vormt vandaag nog steeds een essentieel deel van de elektriciteitsproductie en stoot daarbij nauwelijks CO2 uit. Wanneer België zijn zeven kernreactoren sluit in 2025, verdwijnt 6 GW capaciteit, met een hoge load factor van ongeveer 0.8 (verhouding gemiddeld geleverd vermogen t.o.v. geïnstalleerde capaciteit).
Het aanbod hernieuwbare energie groeit gestaag maar is nog ruim onvoldoende om aan de huidige energievraag te voldoen. Vandaag is dit minder dan 20% op jaarbasis, los van de grote variabiliteit van de productie. Bovendien is de load factor zeer ongunstig t.o.v. klassieke centrales. Voor zonne-energie is de load factor ongeveer 0.1, voor wind 0.2 tot 0.4 (cijfers Febeg). Op korte termijn zijn er nog geen bewezen alternatieven voor wind en zonne-energie. Geothermie of aardwarmte blijft een beperkte bron in België toch zeker het eerste decennium. Getijdenwerking is een recente technologie, de eerste realisaties bv. in Schotland zijn eerder kleinschalig (6 MW).
Gezien de lage load factor zal voor hernieuwbare energie een veel hogere capaciteit moeten opgebouwd worden dan bij klassieke centrales en zal ook in opslag van energie moeten voorzien worden. Hier zijn interessante denkpistes maar er zijn nog weinig concrete realisaties. De grootste batterij in aanbouw in Europa is een cryogene batterij van 250 MWh in UK (investering 90 M €), hiervan zijn er 18 nodig om 30' stroomverbruik te dekken in België. Bij grootschalige Lithium-ion gebaseerde batterijsystemen kunnen ethische vragen gesteld worden bij de ecologische en sociale voetafdruk. Waterstofaanmaak en -verbranding kan op termijn als batterij gezien worden maar haalt een energetisch rendement van 40% en opslag wordt een enorme uitdaging.
Figuur 1 - Belgische elektriciteitsmix 2020 en augustus 2021, bron Elia
Een ongunstig weerfenomeen zoals een ‘Dunkelflaute’ zou in geval van kernuitstap en en tijdelijke beperking van energietoevoer uit de buurlanden tot een black-out leiden. Om b.v. in de eigen bevoorrading te voorzien tijdens een periode van een 10-tal dagen met zeer weinig zon en wind, zou theoretisch een vervangcapaciteit van 16 GW aan gascentrales moeten geïnstalleerd worden (of 20 centrales van 800 MW)[1]! Ook zeer recent in november 2021 zagen we herhaaldelijk dergelijke situaties waarbij het geleverd vermogen van wind slecht 1-1.5% bedroeg van het geïnstalleerd vermogen. Voor een land als Duitsland met meer dan 60 GW capaciteit aan wind, betekent dit onvoorwaardelijk het massaal aanspreken van steenkoolcentrales.
Figuur 2 - Fenomeen Dunkelflaute, momentopname Duitsland 16/11/2021
Gascentrales als tijdelijke overgang zijn vanuit klimaatoogpunt en ook economisch onverantwoord
De bestaande gascentrales leveren reeds een aanzienlijk deel van de elektriciteit en zijn flexibel inzetbaar om aan piekvraag te voldoen. Het totale productiepark (6.8 GW) is zelfs groter dan dat van kernenergie.
Gascentrales zijn vandaag al de grootste bron van CO2 uitstoot in onze energieproductie, ongeveer 15 M ton/j op een totaal van 110 M ton/j voor België. Dergelijke installaties worden doorgaans voor een levensduur van 25 jaar ontworpen maar gaan eerder 40-50 jaar mee. Er wordt geschermd met potentiële overschakeling op waterstof maar dit is zand in de ogen: bij de recente veiling in oktober 2021 is het geen voorwaarde in het ontwerp, retrofit later betekent eigenlijk heropbouw van het thermisch deel van de installatie en indien waterstof ooit voor die toepassing gebruikt zou worden zal het louter als dure piekstroom zijn en niet als base load.
Kernenergie wordt volgens studies van de UN beschouwd als de energiebron met de laagste CO2 uitstoot[2]. België was steeds een van de pioniers hierin wat resulteerde in 7 kerncentrales die vandaag betrouwbaar tot 42 TWh/j CO2-vrije stroom produceren. Op korte termijn zal die capaciteit vervangen worden door fossiele bronnen, deels door eigen centrales en deels door import. De importcijfers komen niet voor in de CO2 balans van België, wel in die van de buurlanden en in het ETS systeem. 40 TWh in equivalente CO2 uitstoot door gas zou op basis van IPCC data neerkomen op bijkomend 20 M ton/j. Energyville berekende dat de Belgische CO2 uitstoot voor elektriciteitsopwekking zou stijgen van 15 tot 20 M ton/j in 2030, maar dit lijkt een eerder lage inschatting.
De komende decennia, zelfs komende 10 jaar worden cruciaal in het beheersen van het klimaatprobleem. Er wordt algemeen aangenomen dat tegen 2035 elektriciteitsproductie van geïndustrialiseerde landen CO2-neutraal moet zijn om tot nuluitstoot in 2050 te komen. In deze optiek is investeren in bijkomende centrales niet te verantwoorden, tenzij als vervangcapaciteit van oudere centrales met een lager rendement (40% t.o.v 60 % bij nieuwe centrales).
Gascentrales maken ons land daarnaast nog meer afhankelijk van de variabiliteit van de internationale gasprijs en van de geopolitieke situatie zoals de relatie van Europa met Rusland. Door het Merit principe in de elektriciteitsmarkt wordt de correlatie tussen elektriciteits- en gasprijs versterkt door het verhoogd aandeel van gas in de mix. Dit leidde in het najaar van 2021 tot onvoorstelbare prijsstijgingen met alle sociale en economische gevolgen[3]. Gasprijs (TTF gas futures voor 1 jaar) steeg op enkele maanden van minder dan 20 naar tijdelijk 125 €/MWh en elektriciteit van 35 naar 200 €/MWh.
Innovaties en evoluties naar koolstofarme samenleving vragen steeds meer elektriciteit
De finale Belgische energievraag die vandaag ongeveer 460 TWh bedraagt, dient volledig CO2-vrij te worden. 3 belangrijke mechanismen kunnen hiertoe bijdragen: efficiëntie, elektrificatie en overschakelen op niet fossiele energiedragers zoals waterstof of synthetisch methaan (syngas). Warmtepompen en elektrische voertuigen zijn een quick win, want vandaag beschikbaar en energetisch veel efficiënter dan het fossiele alternatief. Nieuwe evoluties waarbij bijkomende vraag naar elektriciteit wordt verwacht op industriële schaal zijn onder andere:
- (zee)waterontzilting voor drinkwater en landbouw. Toenemende droogteperiodes duwen ons naar alternatieven voor drinkwater uit oppervlaktewater en grondwater. Ontzilting van zeewater is een mogelijkheid maar energie-intensief en wordt b.v. ingezet in Israël en het Midden-Oosten.
- Elektrolyse voor waterstofproductie (splitsing van water in zuurstof en waterstof). Voor een aantal toepassingen zoals zwaar transport, hoge temperatuur processen in de industrie en luchtvaart, wordt er wereldwijd aan alternatieven gewerkt voor fossiele brandstoffen. Hier kunnen waterstof en fuels gebaseerd op waterstof een oplossing bieden. Momenteel zijn de elektrolyseprojecten nog kleinschalig, het grootst lopende project in Europa is een installatie met een vermogen van 25 MW.
Uitgaande van studies van het Planbureau zou de waterstofvraag tegen 2050 rond de 350 TWh bedragen, ook TNO komt tot gelijkaardige cijfers voor Nederland (400 TWh). Dit zijn enorme getallen, die een doordachte strategie vereisen gebaseerd op efficiëntie en kostenbeheersing in de aanmaak van waterstof en in de logistiek ervan.
figuur 3 - Technology Outlook for the Energy Transition, bron International Renewable Energy Agency
- Naast elektricitieit en waterstof wordt CO2 misschien verrassend een derde bouwsteen van de circulaire industrie. Via ‘liquefactie’ kan CO2 uit een CO2 rijke stroom in vloeibare vorm afgescheiden en opgeslagen worden. Dergelijk projecten zitten momenteel in de studiefase in de staal- en cementindustrie. CO2 kan nadien in gasvorm geïnjecteerd worden in bestaande gasvelden (carbon capture and storage, CCS) of kan opnieuw dienen als koolstofbron voor aanmaak koolwaterstoffen (carbon capture and use, CCU).
Liquefactie, opslag en opzuiveren naar volgende processtappen vergen telkens veel energie die permanent beschikbaar moet zijn.
- ‘Power to methanol’: omzetten van waterstof en CO2 uit industriële restgassen tot methanol[4] is een eerste concrete toepassing van circulaire chemie en een pilootinstallatie wordt momenteel gebouwd op de terreinen van Ineos in Antwerpen.
- ‘Power to gas’/ syngas: Dit is zonder twijfel de meest veelbelovende toepassing. Met CO2 en waterstof (H2) als basiscomponenten wordt terug methaan (CH4) geproduceerd. Nature heeft recent over het potentieel van deze methanisatie gepubliceerd (Sabatier reactie)[5]. Biologische methanisatie is een alternatieve piste[6]. Publicatie door prof. Damien Ernst[7], Université de Liège, met een volledige technische en economische doorlichting van deze cyclus, toont aan dat België aan de top staat in het onderzoek naar productie van synthetisch methaan.
- CO2 omzetting naar CO via plasmatechnologie[8]: CO is een van de bouwstenen voor de chemische industrie en worden klassiek samen met H2 uit koolwaterstoffen (feed stocks) en stoom geproduceerd (steam reforming) zonder inbreng van CO2. De UA doet baanbrekend en fundamenteel onderzoek hiernaar. Deze processen vragen een hoog elektrisch vermogen om een plasma op te wekken.
De Antwerpse chemiecluster kan een leidende rol spelen in deze innovatieve processen rond waterstof, CO2 en synthetisch methaan, dat uiteindelijk als groen gas kan geïnjecteerd worden in het bestaande net ter vervanging van aardgas (industrieel en residentieel) en zo een schakel kan vormen naar een koolstofvrije maatschappij.
De enorme stijging van de toekomstige elektriciteitsvraag (50 tot 300%) die hiermee gepaard gaat, wordt ook bevestigd in de studie door Deloitte[9] in opdracht van het VLAIO en de Vlaamse regering. Deze variatie is grotendeels te wijten aan verschillende scenario’s rond waterstofproductie.
Importstrategie waterstof technisch-economisch risico en druist in tegen aanpak andere industriële mogendheden, waterstof uit kernenergie onmiddellijke klimaatwinst
Hernieuwbare energie zal wellicht nooit de elektriciteitsvraag kunnen dekken laat staan permanente overcapaciteit hebben voor eigen waterstofproductie op grote schaal. De ideologische blokkering rond kernenergie leidt tot de vlucht vooruit in de waterstofaanpak en keuze van België voor import van groene waterstof geproduceerd uit zonne-energie van landen als Namibië en Chili.
Het is weinig waarschijnlijk dat waterstof in vloeibare of gasvormige vorm rendabel kan ingevoerd worden. Omzetting naar ammoniak is eveneens niet voor de hand liggend: ammoniaksynthese ter plaatse, transport, omzetting en opslag bij overslag. Naast de veiligheidsrisico’s is er ook de economische kost van energieverliezen ('round trip efficiency' ongeveer 40% bij ammoniakcyclus) en van opslag. Bloomberg[10] wees er al op in zijn Hydrogen Economy Outlook dat opslag van waterstof of andere groene moleculen op termijn duurder kan worden dan de productiekost van waterstof zelf.
Andere opties voor transport zijn methanol en methaan maar dat zou betekenen dat een belangrijk deel van de chemische industrie verhuist naar de productielocatie van waterstof, terwijl de Antwerpse haven net een grootschalig project opzet rond methanolsynthese uit waterstof en CO2.
Naast de technische haalbaarheid is er ook de schaal van de operatie die vragen oproept. Indien Nederland en België hun plannen voor het importeren van groene waterstof uitvoeren in lijn met de verwachte waterstofvraag (750 TWh), leidt dit tot een ruimtebeslag voor PV's of solar CSP in andere landen van meer dan 12.000 km², zonder de extra capaciteit voor omzettings-en transportverliezen in te rekenen.
figuur 4 - Average power density per energy source, bron Zalk et al.
Niet alle procédés van waterstofproductie halen hetzelfde rendement. Koude elektrolyse heeft een beperkte efficiëntie, waardoor een kwart van de gebruikte energie verloren gaat in warmte. Restwarmte van kerncentrales zou daarom als warmtebron kunnen dienen voor de warme elektrolyse van waterstof, een veel efficiënter proces en dus een bijkomend argument om te twijfelen aan waterstofproductie gekoppeld aan wind- en zonneparken als het te volgen pad.
Nog een stap verder zijn de SMR’s, small modular (nuclear) reactors, die specifiek ontworpen kunnen worden voor fysicochemische productie van waterstof, zonder de tussenstap van elektrolyse. Een eerste versie van dergelijke gasgekoelde reactor, nog zonder het waterstofdeel, is momenteel in opstartfase in China. Dit proces kan een game changer betekenen vermits 2 fundamentele bouwstenen van de procesindustrie namelijk elektriciteit en waterstof uit 1 daarvoor ontworpen installatie kunnen komen.
Een rekenvoorbeeld om de omvang te schetsen van de op til zijnde omwenteling in de waterstofproductie: de totale waterstofvraag van de Vlaamse en Nederlandse industrie samen draait vandaag rond de 2 M ton/j, dit is uiteraard grijze waterstof geproduceerd uit methaan en daardoor goed voor meer dan 18 M ton CO2/j. Om die waterstof via elektrolyse te produceren is 120 TWh nodig of 3 keer het park aan Belgische kerncentrales. Nu is de afname van de Nederlandse industrie beduidend groter dan die van de Vlaamse maar gezien de enorme vraag, de complexiteit van opslag van waterstof en het intermitterend karakter van hernieuwbare energie, toont dit aan dat het inschakelen van kernenergie uit bestaande en nog te bouwen centrales als permanent beschikbare energiebron voor waterstofproductie een no brainer is met groot potentieel aan klimaatwinst. Vlaanderen kan zo ongeveer 4 M ton CO2/j of meer dan 5% van zijn CO2 uitstoot terugdringen. Import uit b.v. IJsland (geothermie) kan de eigen productie aanvullen en de geplande uitbouw van de Antwerpse haven als waterstofhub voor het hinterland is op zich wel degelijk een goede zaak.
In dezelfde logica koppelen de strategische plannen van Frankrijk, UK, US en China waterstofproductie aan de ontwikkeling van een eigen nucleaire industrie en investeringen in pilootinstallaties lopen vandaag reeds!
Het 10-punten plan van UK – een degelijk klimaatplan ligt voor het grijpen
Een jaar geleden ontvouwde het Verenigd Koninkrijk een zeer ambitieus maar tegelijk onderbouwd 10 punten plan[11] waarbij alle facetten van de economie koolstofvrij worden gemaakt. Opvallend is de koppeling van kernenergie aan hernieuwbare energie en eigen waterstofproductie. Tegelijk wordt ook een financieringsplan uitgewerkt met Marshall proporties dat het Verenigd Koninkrijk op de kaart moet zetten als leidende industriële natie vanaf 2030.
Het plan ontplooit zich meer en meer op het terrein met projecten die regelmatig het nieuws halen: investeringen in SMR’s (Rolls Royce), klassieke kernenergie (PWR’s), cryogene batterijen, Allam cycle voor groen gas uit methaan gecombineerd met carbon capture, bijkomende windenergie en interconnectiviteit én een volledig uitgewerkte waterstofstrategie.
Grondstoffen, de bottleneck van hernieuwbare energie en logistieke keten grotendeels in handen van China
De impact op grondstoffen blijft sterk onderbelicht in het debat over de energietransitie. Eender welke technologie vereist zeer veel grondstoffen, maar zonne-energie en batterijen spannen de kroon. Zeker is dat we met de jacht op grondstoffen grenzen opzoeken van duurzaamheid, mijnbouw en impact op ecosystemen, waarbij geopolitiek zeer bepalend zal zijn.
Bij windenergie is er vooral nood aan staal, legeringselementen voor staal zoals nikkel, chroom en molybdeen, cement en koper voor de bijkomende kabelverbindingen.
Bij zonne-energie rijst zelfs de vraag of deze technologie op gigantische schaal nog ethisch is. Het gebruik per MWh van grondstoffen vooral aluminium en zilver is veel keer groter dan bij andere energiebronnen. Productie van polysilicon, het hoofdbestanddeel van PV cellen is grotendeels in handen van China. De wereldwijde PV sector kampt nu reeds met bevoorradingsproblemen, waardoor een trendbreuk dreigt in de dalende prijzen van de laatste jaren.
figuur 5 - Renewable Energy's Hidden Costs, bron Scientific American
Bij batterijen hebben lithium- en kobaltmijnen een zeer twijfelachtige reputatie i.v.m. arbeidsvoorwaarden en ecologische impact. De batterij van een gemiddeld elektrisch voertuig bevat zowaar 8 kg lithium, 20 kg nikkel, 35 kg magnesium en 14 kg kobalt. Wereldwijd honderden miljoenen wagens voorzien van batterijen roept minstens vragen op naar haalbaarheid en wenselijkheid van het delven van al deze grondstoffen.
Een belangrijk deel van mining en logistiek van kritische grondstoffen voor hernieuwbare energie is nu al in handen van China, meer nog China is ook wereldleider in het raffineren ervan zoals aangehaald door de NY Times[12].
figuur 6 - A Power Struggle Over Cobalt Rattles the Clean Energy Revolution, bron NY Times
Bovenvermelde technologieën kampen bovendien met beperkte levensduur van de installaties waardoor de cyclus zich steeds herhaalt na 20-25 jaar.
Bij kernenergie speelt uiteraard de vraag naar uranium en deze mijnen zijn eveneens niet onbesproken. Afhankelijkheid van grondstoffen zou minder een rol spelen bij de ‘advanced’ reactoren van de 4de generatie (gesmolten zout en gasgekoelde reactoren).
Conclusie - Kernenergie is onmisbaar voor een transitie naar een CO2-vrije toekomst
Constante bij innovaties rond CO2-neutrale technologieën is de grote afhankelijkheid van beschikbare elektriciteit. De totale vraag naar stroom zal verschillende malen groter worden dan vandaag en een combinatie van hernieuwbare energie en kernenergie zal onontbeerlijk zijn om aan deze vraag aan aanvaardbare kost te voldoen. Haal je daarentegen de factor kernenergie in België weg, dan wordt behoud van industriële activiteiten en het realiseren van klimaatambities een onmogelijke spreidstand. Door de impasse rond kernenergie gaat ons land inzetten op import van groene moleculen en neemt daarbij een zeer zware gok. Kostbare tijd gaat verloren t.o.v. andere landen die volop investeren in nucleaire innovaties, eigen waterstof en in bijkomende capaciteit aan kernenergie. Het zeer ambitieuze 10 punten klimaatplan in UK zet resoluut in op de combinatie van kernenergie, hernieuwbare energie, innovatie en energie-efficiëntie en zit op dezelfde lijn als deze nota.
Opvallend afwezig in het debat zijn analyses rond geopolitiek en rond de ecologische impact van grondstoffenwinning en ruimtebeslag van technologieën met een groen label zoals batterijen, PV panelen en groene waterstof.
De investering in het verlengen van de levensduur en veiligheid van de kerncentrales zal steeds opwegen t.o.v. de maatschappelijke en economische kost van het niet halen van klimaatdoelstellingen. Productie van groene waterstof voor de chemische industrie kan vandaag reeds met energie-overschotten van bestaande kerncentrales en met onmiddellijke klimaatwinst.
Tot slot, uit gesprekken met werknemers uit de nucleaire industrie die het dossier zeer goed kennen, blijkt dat vanuit technisch oogpunt en mits de nodige investeringen en het uitvoeren van procedures, de levensduur van 5 of 6 van de huidige 7 centrales wel degelijk kan verlengd worden. Zwitserland ging ons al voor met een verlenging van 20 jaar en Japan nam centrales weer in dienst 10 jaar na shut-down. Ik treed hier vooral de mening bij van Guido Camps, voormalig directeur bij het CREG[13], “Verleng de levensduur van de kerncentrales zolang de nucleaire waakhond FANC de uitbating veilig acht, en hef een redelijke taks op de nucleaire superwinsten.” Dit advies werd ook duidelijk aan ons land gegeven door het Internationaal Energie Agentschap[14].
Een objectieve analyse rond het langer openhouden van de bestaande kerncentrales en rol van kernenergie in de toekomst, een onderbouwd klimaatplan en dito investeringsbeleid zijn niet alleen hoogdringend, het is een democratische plicht van een overheid t.a.v. haar burgers.
Post Scriptum
Uitgangspunten van dit artikel zijn de feasibility of haalbaarheid van de energietransitie met behoud van welvaart en uiteraard het klimaataspect. Bij de vele reacties ook de vraag waarom er niet wordt ingegaan op nucleair afval en de kost van kernenergie. Daarom een korte aanvulling, hoewel een stukje buiten mijn werkterrein:
Een gekende vergelijkende parameter voor technologieën is de LCOE (levelized cost of energy). Het Belgium Times model geeft hierover concrete data voor zonne- windenergie (on en offshore). Een analyse dient echter holistisch te zijn en moet ook kijken naar systeemkost zoals aanpassing infrastructuur met extra kabelverbindingen en het voorzien in opslag voor back-up en opvang overcapaciteit (b.v. via elektrolyers), kost van delokalisatie t.o.v. profit van eigen waterstofproductie en downstream industrie, impact van technologiekeuze op bevoorrading, op kostprijs van energie en op handelsbalans, kost van eventuele afschakelmomenten, klimaatkost en daaraan verbonden ETS/ CRM en andere subsidies. Bij kost nucleaire centrales zijn er verschillende pistes zoals verlengen bestaande centrales en nieuwe centrales waarbij naast de pressurized water reactors de SMR’s steeds meer vorm krijgen, ook mag de kost van afvalverwerking en verzekering niet uit de weg gegaan worden. Een hele afweging dus maar zelfs op LCOE scoren nieuwe centrales behoorlijk goed in nieuwe analyses zoals de studie van de eRisk Group voor Nederland uit november 2020 (fig. 7). https://eriskgroup.com/wp-content/uploads/2020/12/eRisk-Group_rapport_De-rol-van-kernenergie_20201202.pdf
Ivm afvalverwerking bieden de sites van Fanc en Belgoprocess een zeer volledig overzicht, met ook referentie naar de recent in dienst genomen plasmareactor die het afvalvolume met factor 80 reduceert. Een vorig artikel van Ivan Clemminck gepubliceerd op 13/11 op de site van Ecomdernisme lichtte reeds het potentieel toe van SMR’s in het verder verwerken van bestaand nucleair afval.
BIO
Pieter Van de Perre
Burgerlijk ir KUL - Postgraduaat bedrijfseconomie KUL en Milieutechnologie UG
European Project Manager bij multinational in de chemische sector
Voordien als Project Manager betrokken bij verschillende grootschalige energieprojecten o.a. energy from waste plant Manchester UK (https://www.viridor.co.uk/energy/energy-recovery-facilities/runcorn-erf/), diepe geothermie (https://www.vlaio.be/nl/nieuws/groen-licht-voor-diepe-geothermie-bij-janssen-pharmaceutica-beerse), CO to bio-ethanol staalindustrie (https://belgium.arcelormittal.com/bouw-van-twee-doorbraakprojecten)
Lid Gecoro adviesorgaan gemeente Bonheiden-Rijmenam
Referenties
1. Ingenieursvereniging IE-net, Energie in 2050, 6 strategische aanbevelingen door ingenieurs voor politici, oktober 2019
2. UN hails nuclear as the lowest carbon electricity source, https://www.energylivenews.com/2021/11/22/un-hails-nuclear-as-the-lowest-carbon-electricity-source/
3. Trends, 4/10/2021, Explosie aardgasprijs is een miljardenstrop voor de Belgische economie,
4. Port of Antwerp, Power to methanol press release, https://newsroom.portofantwerp.com/nieuwe-mijlpaal-in-productie-duurzame-methanol-in-haven-van-antwerpen
5. Nature, The renaissance of the Sabatier reaction and its applications on Earth and in space,
6. BIO-P2M consortium (2019), biomethane from hydrogen and carbon dioxide, https://research.hanze.nl/ws/portalfiles/portal/26384228/019_043_Bio_P2G_Boekje_22_2564_.pdf
7. Remote Renewable Hubs for Carbon-Neutral Synthetic Fuel Production, Damien Ernst, https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fenrg.2021.671279/full
8. Plasma-based conversion of CO2: Current status and future challenges, Annemie Bogaerts,* Tomas Kozak, Koen Van Laer and Ramses Snoeckx, https://pubs.rsc.org/en/content/getauthorversionpdf/c5fd00053j
9. Deloitte 10/11/2020, Naar een koolstofcirculaire en CO2-arme Vlaamse industrie, https://www.vlaio.be/nl/nieuws/naar-een-koolstofcirculaire-en-co2-arme-vlaamse-industrie
10. Bloomberg, Hydrogen Economy Outlook 2020, https://data.bloomberglp.com/professional/sites/24/BNEF-Hydrogen-Economy-Outlook-Key-Messages-30-Mar-2020.pdf
11. GOV UK Policy Paper, The ten point plan for a green industrial revolution 10/11/2020, https://www.gov.uk/government/publications/the-ten-point-plan-for-a-green-industrial-revolution
12. NY Times 20/11/2021, A Power Struggle Over Cobalt Rattles the Clean Energy Revolution
13. De Tijd, 4/12/2020, De kernuitstap is een onverantwoorde waardevernietiging,
14. De Standaard, 19/05/2016 Internationaal Energie Agentschap - 'België moet kernuitstap herbekijken', https://www.standaard.be/cnt/dmf20160519_02296479