De hockeystick

Twintig jaar geleden publiceerde de Amerikaanse paleoklimatoloog Michael Mann zijn roemruchte hockeystick-grafiek. Deze grafiek geeft de relatieve afwijking weer van de gemiddelde temperatuur op het Noordelijk halfrond over het laatste millennium. Tot het begin van de 20e eeuw vertoont de curve een geleidelijke afkoeling, eigen aan het ‘neoglaciaal’ – de ‘stok’ van de hockeystick. Sinds 1900 vertoont de curve een snelle opwarming – de ‘haak’ van de hockeystick.

De originele hockeystick (Mann, M.E., Bradley, R.S. & Hughes, M.K. 1999. Northern hemisphere temperatures during the past millennium: Inferences, uncertainties, and limitations. Geophysical Research Letters 26(6), 759-762, doi:10.1029/19999GL900070). Maar die hockeystick herkennen we niet alleen in het klimaat, maar in heel wat aspecten van onze aanwezigheid hier op aarde. Vooreerst denk ik dan aan de groei van de wereldbevolking, die sinds het begin van de 19e eeuw explosief toeneemt. Maar ook in de economie herkennen we tal van hockeysticks.

Die hockeysticks zijn eigenlijk hét kenmerk van wat we de ‘Grote Versnelling’ (‘Great Acceleration’) noemen, de grote sprong voorwaarts die de mensheid de laatste eeuw heeft gemaakt, de doorbraak van de ‘moderne’ wereld, de stap naar het tijdperk van de mens, het antropoceen. Deze ‘Grote Versnelling’ is grotendeels toe te schrijven aan de enorme vooruitgang in de wetenschap en de daaraan verbonden technologische ontwikkelingen. En onderliggend werd de ‘Grote Versnelling’ gevoed door de fossiele brandstoffen, eerst grotendeels steenkool, later voornamelijk aardolie.

Vanuit het perspectief van systeemdenken, is een hockeystick niets meer dan de weergave van een ‘positieve terugkoppeling’. Zo’n terugkoppeling, of feedback, houdt in dat het resultaat van een proces terug ten dele dienst doet als invoer van het proces en zo het proces beïnvloedt. Bij een ‘positieve terugkoppeling’ wordt het proces versterkt, zodat we te maken krijgen met een zelfversterkend proces dat leidt tot een exponentiële toename. Maar vanuit het systeemperspectief is er eigenlijk niets positiefs aan een ‘positieve terugkoppeling’. Een systeem streeft immers een dynamisch evenwicht na, grotendeels gestuurd door ‘negatieve terugkoppelingen’. Terwijl in een ‘positieve terugkoppeling’ het resultaat van het proces als invoer het proces gaat versterken, gaat in een ‘negatieve terugkoppeling’ het resultaat van het proces als invoer eigenlijk het proces tegenwerken. Dit heeft een stabiliserend effect op het zelfregulerende systeem. Het aardse klimaatsysteem is een voorbeeld van zo’n zelfregulerend systeem, dat door ‘negatieve terugkoppelingen’ een dynamisch evenwicht nastreeft … en dit al 4 miljard jaar lang.

Processen, onderhevig aan een ‘positieve terugkoppeling’, lopen uit de hand. Het zijn runaway processen. Deze leiden tot een volledige verstoring van het dynamische evenwicht dat een systeem in balans houdt. Hockeysticks zijn dan ook onhoudbaar, wenst men een systeem in stand te houden. Het is dan ook overduidelijk dat alle processen, zowel ecologisch, economisch, financieel, maatschappelijk, die een hockeystick vertonen, en dus onderhevig zijn aan een ‘positieve terugkoppeling’, ons onvermijdelijk naar de afgrond leiden. Dergelijke ‘positieve terugkoppelingen’ dienen dan ook doorbroken te worden om het systeem terug in een dynamisch evenwicht te brengen. En dit kan enkel doordat ‘negatieve terugkoppelingen’ het systeem terug gaan stabiliseren.

De vraag kan dan ook gesteld worden of we vandaag in de huidige maatschappelijke context hiervan tekenen zien. Ja, ik denk van wel. Ik zie alvast twee bemoedigende ‘negatieve terugkoppelingen’ op gang komen die op termijn de hockeysticks, waarin de mensheid nu gevangen zit, gaan doorbreken.

Demografische transitie

Vooral de wereldwijde demografische transitie illustreert een geleidelijke evolutie naar een nieuw dynamisch evenwicht. Alles wijst erop dat we naar het einde van de eeuw evolueren naar een stabilisering – en later zelfs mogelijk een afname – van de wereldbevolking. Net het proces zelf van economische ontwikkeling en vooruitgang zorgt voor de nodige ‘negatieve terugkoppeling’. Toenemende gezondheidszorg en hygiëne ligt initieel aan de basis van een snel toenemende bevolking, net door de afname van (kinder)sterfte en de toename van de levensverwachting. Deze eerste fase van een demografische transitie vertoont inderdaad een hockeystick. Maar toenemende welvaart, versterkt door verstedelijking, leidt vervolgens tot sterk afnemende geboortecijfers. Dit is de ‘negatieve terugkoppeling’, die de tweede fase van een demografische transitie kenmerkt en uiteindelijk leidt tot een nieuw dynamisch evenwicht, ttz. een stabilisering van het bevolkingsaantal. Terwijl de westerse wereld de demografische transitie al achter de rug heeft, en eerder lijdt aan een krimpende bevolking, zit Zuidoost-Azië volop in zijn transitie. Afrika staat daarentegen nog aan het begin (fase 1) van zijn demografische transitie. Maar tegen het einde van de eeuw is de kans groot dat de hele wereld, inclusief Afrika, de demografische transitie heeft doorlopen. Gedaan met de hockeystick van de bevolkingsgroei. Een nieuw dynamisch evenwicht is dan bereikt.

De demografische transitie. In de eerste fase neemt het bevolkingsaantal sterk toe, voornamelijk door afname van het sterftecijfer. In de tweede fase neemt de bevolkingsaanwas af, voornamelijk door afname van het geboortecijfer. Eenmaal door de transitie stabiliseert het bevolkingsaantal. (© Wikipedia)

En gezien bevolkingstoename en economische groei de belangrijkste drivers zijn van de globale CO2-uitstoot en negatieve impact op de natuur, lijkt ook op dat vlak pas tegen het einde van de eeuw een echt duurzaam evenwicht in het vooruitzicht te liggen. Het is dan ook (letterlijk) van levensbelang voor de mensheid om die nakende – en onvermijdelijke – demografische transitie in Zuidoost-Azië en Afrika tussen nu en 2100 zo duurzaam mogelijk te laten plaatsvinden, met zo min mogelijk impact op natuur en klimaat. Ligt net hier niet de belangrijkste verantwoordelijkheid van het welvarende westen naar de komende generaties toe?

Zolang immers het globale GDP sneller blijft toenemen dan dat de CO2-intensiteit van onze economie afneemt, zal de CO2-uitstoot blijven stijgen. Eenmaal de economische groei volledig ontkoppeld is van CO2-uitstoot, grotendeels door de CO2-intensiteit naar nul te brengen, zal ook hier de hockeystick doorbroken worden.

Ontkoppeling

Een tweede ontwikkeling die een duurzame demografische transitie kan faciliteren en die ons op weg zet naar een duurzame maatschappij die een nieuw dynamisch evenwicht met de natuur heeft bereikt, lijkt me de ontkoppeling van economische groei en CO2-uitstoot. Terwijl de economie groeit, neemt de CO2-uitstoot af. Zo kan op termijn de blijvende CO2-accumulatie in de atmosfeer – de hockeystick – een halt worden toegeroepen. Er moet hier zeker nog een tandje worden bijgestoken, zeker zolang de wereldbevolking nog groeit. Zolang immers het globale GDP sneller blijft toenemen dan dat de CO2-intensiteit van onze economie afneemt, zal de CO2-uitstoot blijven stijgen. Eenmaal de economische groei volledig ontkoppeld is van CO2-uitstoot, grotendeels door de CO2-intensiteit naar nul te brengen, zal ook hier de hockeystick doorbroken worden. Ook dan kan een nieuw dynamisch evenwicht tussen economie en ecologie tot stand komen.

Naar een nieuw dynamisch evenwicht

De ‘Grote Versnelling’ heeft ons als mensheid veel goeds gebracht. Maar net door de ‘positieve terugkoppeling’, die inherent is aan die ‘Grote Versnelling’, heeft de ‘Grote Versnelling’ ons ook opgezadeld met een zware erfenis. De hockeysticks vertellen ons immers dat de weg die we nu bewandelen onhoudbaar is en ons recht de afgrond injaagt. Het goede nieuws is dat we als mensheid nu inzien dat we ons moeten verlossen van al die hockeysticks. En ook dat er tekenen zijn dat de transitie naar een nieuw dynamisch evenwicht zijn ingezet. Maar we mogen natuurlijk niet te vroeg victorie kraaien. Alles wijst erop – vooral rekening houdend met de demografische transitie – dat het nieuwe dynamische evenwicht tussen mens en natuur pas echt bereikt zal worden in de komende eeuw.

Ondertussen staan we als mensheid voor de gigantische uitdaging om die transitie zo duurzaam mogelijk te begeleiden. En hierbij is een al te enge focus op 2030, of zelfs 2050, een blijk van bijziendheid. De uitdagingen die de mensheid te wachten staat tussen 2050 en 2100 mogen we niet onderschatten. En hoe we net die uitdagingen gaan aanpakken, zal bepalen hoe het nieuwe dynamische evenwicht er in de 22e eeuw zal uitzien. Laat ons dan ook onze horizon verruimen voorbij 2030 of 2050 en ons ook nu al toeleggen op de technologische en maatschappelijke uitdagingen die ons te wachten staan in de tweede helft van deze eeuw. Manuel Sintubin is professor geodynamica verbonden aan KU Leuven.